آشنایی با انحصار وراثت و اطلاعات مربوط به آن

انحصار وراثت چیست؟

کلمه انحصار وراثت احتمالاً برای شما باید آشنا باشد. همه ما بارها و بارها این کلمه را شنیده ایم و تعریف کوچکی هم از آن در ذهن داریم. می‌دانیم که پس از فوت یک انسان، اموال او با تعیین سهم الارث بین وراث تقسیم می‌شوند. البته موضوع انحصار وراثت گسترده تر از این تعریف است. از نظر قانونی وقتی یک انسان فوت میکند باید ورثه او تعیین شوند تا با تعیین سهم الارث آنها، میراث باقیمانده تقسیم و برای ماترک تعیین و تکلیف انجام شود. فوت افراد در قانون به دو صورت اتفاق می‌افتد. حالت اول که همه ما با آن آشنا هستیم، فوت حقیقی و مشخص افراد می‌باشد.

حالت دوم کمتر رایج است و با نام فوت فرضی شناخته می‌شود. فوت فرضی در واقع به حالتی گفته می‌شود که فرد مدت زمان زیادی بر اساس شرایط قانونی غایب بوده و دادگاه میتواند بر اساس مواردی خاص او را به عنوان متوفی در نظر بگیرد. در واقع اگر انسانی به هر دلیلی مفقودالاثر شود، دادگاه چند سال صبر می‌کند و پس از آن نسبت به تقسیم اموال به وراث اقدام می‌نماید. تا اینجا حدوداً با مسئله حصر میراث آشنا شدیم. قانون برای مسئله انحصار وراثت گواهی تعیین کرده است که پس از فوت متوفی این گواهی اهمیت زیادی خواهد داشت.

گواهی انحصار وراثت چیست و چه اهمیتی دارد؟

گواهی انحصار وراثت توسط دادگاه صادر می‌شود. افرادی می‌توانند برای دریافت این گواهی اقدام کنند که یا ورثه متوفی بوده و یا در اموال او ذینفع باشند. وراث متوفی که مشخص هستند و می‌توانند برای مراجعه به دادگاه اقدام کنند. در مورد افرادی که در اموال او ذینفع می‌باشند، می‌توانیم به افرادی مانند طلبکاران، مسئول اجرای وصیت و کسانی که در وصیت نامه موردی برای او ذکر شده اشاره کنیم. دقت داشته باشید که دادگاه مستقیماً این گواهی را صادر نمی‌کند. یکی از زیرمجموعه‌های دادگاه به نام شورای حل اختلاف محل وظیفه دارد نسبت به صدور گواهی انحصار اقدام نماید.

در اختیار داشتن این گواهی اهمیت بسیار زیادی برای وراث و ذینفعان دارد. آنها با استفاده از این مدرک می‌توانند مسائل حقوقی، بانکی، مالی، ثبتی و … مربوط به متوفی را پیگیری کنند. بدون داشتن این مدرک امکان تقسیم اموال وجود نخواهد داشت. همچنین ماترک انتقال پیدا نخواهند کرد و سرمایه متوفی در بانک وصول نخواهند شد. در واقع بدون صدور این گواهی تمام اموال متوفی بلوکه خواهند شد و امکان استفاده از آنها وجود ندارد.

انحصار وراثت

برای دریافت گواهی ارائه چه مدارکی لازم است؟

برای دریافت گواهی انحصار وراثت شما باید مدارک مختلفی را ارائه کنید. مهمترین مدارکی که معمولاً شورای حل اختلاف آن را درخواست می‌کند عبارتند از:

• اولین مدارکی که برای دریافت این گواهی لازم است، مدارک مربوط به مشخصات فرد متوفی است. در واقع شما باید مدارکی مثل شناسنامه، کارت ملی و گواهی فوت را در اختیار شورای حل اختلاف بگذارید تا آنها بر این اساس مطمئن شوند که هویت متوفی درست است و فوت او تایید می‌شود.
• علاوه بر اینکه شما باید مدارک هویتی متوفی را در اختیار شورا قرار دهید، لازم است کپی برابر اصل شناسنامه و کارت ملی تمام وراث را هم ارائه نمایید. ضمناً ارائه کپی عقدنامه همسر متوفی هم برای دریافت گواهی انحصار ضروری می‌باشد.
• شاید در میان این مدارک استشهاد نامه محضری، مهمترین مدرکی باشد که برای دریافت گواهی انحصار ارائه آن لازم است. استشهادیه محضری توسط دفاتر اسناد رسمی ‌صادر می‌شود. برای دریافت استشهاد نامه لازم است سه نفر را به یکی از دفاتر اسناد رسمی‌ برید. آنها با پر کردن فرمی ‌مخصوص تایید می‌کنند که وراث متوفی چه کسانی هستند.
• برای تکمیل مدارک لازم است وصیت نامه متوفی را در صورت وجود در اختیار شورای حل اختلاف قرار دهید. البته در صورتی که وصیت نامه وجود نداشت، نیازی به ارائه آن نیست.
• یکی از مدارک مهمی‌ که برای دریافت گواهی حصر وراثت لازم است به دادگاه ارائه شود، دادخواست انحصار می‌باشد. ورثه یا وکیل آنها باید نسبت به آماده سازی دادخواست اقدام نمایند.

مراحل حصر وراثت چگونه است؟

اکنون که با مدارک انحصار وراثت آشنا شدید، بهتر است به سراغ بررسی مراحل دریافت این گواهی برویم. مهمترین مراحلی که باید طی شوند تا گواهی انحصار صادر گردد عبارتند از:

• طبیعتاً در گام اول باید تمامی ‌مدارکی که در بخش قبلی گفتیم آماده شوند. در میان این مدارک همانگونه که اشاره نمودیم استشهادنامه محضری بیشترین اهمیت را دارد و باید نسبت به دریافت آن اقدام کنید.
• در گام دوم برای دریافت گواهی، لازم است یکی از وراث به سامانه ثنا مراجعه کنند و نسبت به ثبت نام اقدام نماید.
• در مرحله بعدی باید دادخواست مربوط به حصر وراثت را آماده کنید. پس از اینکه دادخواست آماده شد لازم است آن را در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت نمایید.
• پس از اینکه دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت شد، پرونده به یک شعبه شورای حل اختلاف ارجاع داده می‌شود. معمولاً این شعبه نزدیک‌ترین شورای حل اختلاف به محل زندگی متوفی می‌باشد. پس از ارجاع پرونده، باید به شعبه مذکور مراجعه کرد و مراحل را در آن پیگیری نمود.
• احتمال دارد پس از مراجعه به شورای حل اختلاف متوجه شوید که برخی مدارک شما ناقص هستند و نیاز به رفع نقص دارند. سریعاً نقص مدارک را برطرف کنید و استعلامات لازم را پیگیری نمایید.
• در صورتی که انحصار وراثت شما از نوع نامحدود است، باید آگهی مربوط به آن را در جراید منتشر کنید. در مورد انحصار محدود و نامحدود در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد.
• باید صبر کنید و منتظر بمانید حداقل ۳۰ روز از زمان انتشار آگهی بگذرد و سپس برای دریافت رای برابر اصل به شورای حل اختلاف محل مراجعه کنید. این رای به تعداد وراث تهیه و از طرف شورا در اختیار فرد مراجعه کننده قرار می‌گیرد.

انحصار وراثت

گواهی محدود و نامحدود چیست؟

در بخش قبلی اشاره کوتاهی به گواهی نامحدود انحصار وراثت داشتیم. گواهی نامحدود در زمینه انحصار میراث رایج‌تر است. در واقع اگر متوفی اموالی داشته باشد، وراث باید برای دریافت گواهی نامحدود اقدام کنند و مراحل را مطابق آن طی نمایند. گواهی محدود مربوط به افرادی است که اموالی نداشته‌ و طبیعتاً میراثی برای وراث باقی نگذاشته‌اند. وراث این افراد نیاز به این ندارند که اقدام به نشر آگهی در جراید کنند. متاسفانه بسیاری از وراث به خاطر همین موضوع نشر آگهی به سراغ دریافت گواهی محدود می‌روند.

آنها باید آگاهی داشته باشند که برای فروش هر گونه ملک یا دریافت اموال متوفی، در اختیار داشتن گواهی نامحدود ضروری است. از طرفی این دو گواهی از نظر هزینه تفاوتی با هم ندارند و فقط زمان دریافت نوع نامحدود بیشتر است. آگهی مربوط به گواهی نامحدود نیز به صورت رایگان توسط شورای حل اختلاف منتشر می‌شود. پس حتما به این نکته توجه داشته باشید و در صورتی که متوفی شما اموالی دارد، برای راحت کردن کار خودتان در آینده اکنون به دنبال دریافت گواهی نامحدود باشید.

قوانین مربوط به گواهی محدود و نامحدود چه تغییراتی داشته است؟

آخرین بخشنامه دولتی در مورد گواهی محدود و نامحدود انحصار وراثت، مهرماه ۱۳۹۹ صادر شده است. مطابق این بخشنامه برای متوفی که اموالی بیشتر از ۵۰ میلیون تومان داشته باشد باید نسبت به صدور گواهی نامحدود اقدام شود. اگر شخص فوت شده اموالی در این حد نداشته باشد نیاز به این کار نیست. در واقع اگر متوفی مبلغی کمتر از ۵۰ میلیون تومان مال داشته باشد نیاز به صدور گواهی نامحدود وجود ندارد. در این شرایط باید گواهی محدود صادر شود. طبیعتاً این قانون برای افرادی که متوفی آنها اموال کمی ‌دارد و میخواهند در زمان کوتاه‌تر حصر وراثت را انجام دهند مفید خواهد بود. طبق قانون مدت زمانی که برای دریافت گواهی محدود لازم است، ۳ تا ۷ روز کاری می‌باشد. در گذشته حداقل اموالی که باید متوفی دارا می‌بود تا گواهی نامحدود صادر شود، سی میلیون ریال معادل سه میلیون تومان بوده است.

به چه کسانی وارث گفته می‌شود؟

در بحث انحصار وراثت، مسئله شناخت وراث اهمیت زیادی دارد. در واقع همه چیز مربوط به آنها می‌شود. برخلاف تصور احتمالی شما، وارث برای همه مردم به یک گونه تعریف نمی‌شود. در واقع ادیان و مذاهب گوناگون، شرایط متفاوتی را برای تعریف وارث در نظر گرفته‌اند. قانون اساسی هم به نظر ادیان احترام گذاشته و این اختیار را به افراد داده است که بر اساس دین و مذهب خود ارث را تقسیم کنند. ایرانیان مسلمان و شیعه طبیعتاً مطابق با قوانین مدنی باید در زمینه تقسیم ارث اقدام کنند. بر این اساس برای مسلمانان شیعه وراث در سه دسته تقسیم بندی می‌شوند:

• وراث درجه ۱: همسر متوفی، پدر و مادر او، فرزندان و در صورتی که در قید حیات نباشند نوه‌ها، در این طبقه قرار می‌گیرند. آنها افرادی هستند که به عنوان نزدیک‌ترین وراث به متوفی شناخته می‌شوند.
• وراث درجه ۲: در این طبقه پدربزرگ و مادربزرگ متوفی و همسر او در کنار خواهر و برادر فرد فوت شده قرار می‌گیرند. در صورتی که خواهر و برادر او در قید حیات نباشند، فرزندان آنها به عنوان وارثین شناخته خواهند شد.
• وراث درجه ۳: در این طبقه نیز اگر همسر متوفی را فاکتور بگیریم، اقوام دورتر او مانند عمه، خاله، عمو و دایی قرار می‌گیرند. در این شرایط هم در صورتی که هر کدام از این افراد در قید حیات نباشند، فرزندان آنها به عنوان وارث توسط قانون معین می‌شوند.

اگر دقت کنید در تمام طبقات زن و شوهر دائمی ‌به عنوان وارث شناخته شده‌اند.

انحصار وراثت

سهم الارث وراث چگونه تعیین می‌شود؟

یکی از نکاتی که قطعا شما هم در مورد انحصار وراثت دوست دارید در مورد آن اطلاعات بیشتری داشته باشید، نحوه تقسیم ارث است. این موضوع به نسبت افراد با متوفی ارتباط مستقیم دارد. طبیعتاً وراث درجه یک در تقسیم ارث از اولویت برخوردار هستند. در هر صورت نمی‌توانیم برای همه روشی یکسان برای تعیین سهم الارث مشخص کنیم. البته برای آشنایی بیشتر شما می‌توانیم یک روش رایج تقسیم ارث را با هم بررسی نماییم. در صورتی که فرد فوت شده فقط دارای پدر و مادر باشد، طبق قانون مادر یک سوم و پدر دو سوم سهم الارث خواهند برد. اگر متوفی پدر یا مادر و فقط یک فرزند دختر داشته باشد، سهم پدر یا مادر او ۲۵ درصد اموال خواهد بود و به دختر ۷۵ درصد خواهد رسید.

اگر فرزند باقی مانده از او پسر باشد، پدر یا مادر متوفی فقط یک ششم اموال را به ارث می‌برد و مابقی برای فرزند پسر خواهد بود. اگر متوفی فقط یک پسر و یک دختر داشته باشد، پسر دو سوم اموال را به ارث خواهد برد و مابقی به دختر خواهد رسید. در صورتی که فرزندان باقی مانده متوفی همجنس باشند، میراث بین آنها به صورت مساوی تقسیم می‌شود. اگر متوفی همسر، پدر و مادر و فرزند نداشته باشد، اموال او به اجداد پدری و مادری خواهد رسید. البته اگر آنها در قید حیات باشند. در این صورت به اجداد پدری دو سوم و اجداد مادری یک سوم میراث می‌رسد. تمام این موارد در حالتی صادق است که متوفی در وصیت نامه برای تقسیم ارث توصیه‌ای نداشته باشد.

آیا دولت هم در انحصار وراثت سهم دارد؟

در حالت عادی، سهمی ‌از انحصار وراثت برای دولت قابل تصور نیست. در واقع مطابق قانون کسی که ورثه‌ای داشته باشد، اموال به او می‌رسد. با این وجود افرادی هستند که پس از فوت ورثه‌ای ندارند و پس از مرگ اموال آنها بلاتکلیف می‌ماند. اگر متوفی در چنین شرایطی قرار داشته باشد شرایط حصر میراث متفاوت می‌شود. در این شرایط مطابق قانون به مدت ۱۰ سال اموال بلوکه باقی می‌ماند. در صورتی که پس از گذشت این زمان وارثی برای اموال بلوکه شده پیدا نشود، تمامی ‌اموال به خزانه دولت منتقل می‌گردد. در واقع می‌توان گفت تحت این شرایط دولت از اموال متوفی ارث می‌برد. تمام این موارد در ماده ۳۳۵ قانون امور حسبی گنجانده شده است. اگر پس از گذشت زمان ۱۰ سال فردی ادعا کند که وارث متوفی بوده، ادعای او به هیچ وجه مورد تایید دولت قرار نمی‌گیرد.

عدم همکاری وراث چه تغییراتی ایجاد می‌کند؟

در بحث انحصار وراثت، همیشه روال به صورت عادی و معمولی پیش نمی‌رود و گاهی اوقات پروسه کار پیچیده می‌شود. اولین راهی که برای برطرف کردن این مشکل وجود دارد، مذاکره با وراث مخالف است. هرچند معمولاً این روش هم جواب نمی‌دهد و وراث مخالف، راضی به پیگیری مراحل حصر وراثت نمی‌شوند. متاسفانه برای برطرف کردن این مشکل راه حل مشخص و مطمئن وجود ندارد. در واقع بستگی به این دارد که شما در کدام مرحله پیگیری انحصار باشید. بهتر است در چنین شرایطی به یک وکیل مجرب و پایه یک دادگستری مراجعه کنید و از او بخواهید که شما را کمک کند.

مثلاً اگر شما با یکی دیگر از وراث بر سر یک ملک دچار چالش شده‌اید، دعوای خلع ید از ملک مشاع در دادگاه می‌تواند مشکل شما را برطرف سازد. البته این نکته را هم باید بگوییم در صورتی که وراث به هیچ وجه حاضر به همکاری برای پیگیری مراحل انحصار نباشند، دادگاه به صورت مستقیم ورود خواهد کرد. دادگاه می‌تواند برای بررسی این موضوع تشکیل جلسه دهد و در صورت تایید مرجع قضایی، بدون حضور وراث گواهی انحصار صادر می‌شود.

انحصار وراثت

شرایط ارث بردن از متوفی

تا اینجا مسئله انحصار وراثت را در ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار دادیم. اکنون لازم است شرایط کسی که به عنوان وارث شناخته می‌شود را بررسی کنیم. وارث کسی است که شرایط زیر را داشته باشد:

• زنده بودن: وارث به کسی گفته می‌شود که در زمان فوت متوفی در قید حیات باشد. در واقع مثلاً اگر پدر شما قبل از پدربزرگ‌تان فوت کند، شما از پدربزرگ هیچ ارثی نخواهید داشت.
• مشروع بودن: اگر فردی از طریق روابط نامشروع به دنیا بیاید، به هیچ شکلی از اطرافیان ارث نخواهد برد. البته نامشروع بودن فرد باید به اثبات برسد. در غیر این صورت او همانند دیگران سهم الارث خواهد داشت.
• فرزند خوانده نبودن: به افرادی که به فرزندخواندگی پذیرفته می‌شوند، میراثی تعلق نمی‌گیرد. البته این در شرایطی است که وارث در وصیت نامه برای فرزند خوانده خود توصیه‌ای نداشته باشد.

موانع ارث بردن از مورث چیست؟

برخی اتفاقات باعث می‌شوند در انحصار وراثت، افرادی از ارث محروم می‌شوند. اولین حالتی که می‌تواند یک نفر را از ارث و حق او محروم کند، قتل است. در حقیقت اگر کسی مورث خود را عمداً به قتل برساند، هیچ ارثی از او نخواهد برد. همچنین کفر می‌تواند مانع مهمی ‌برای ارث بردن از متوفی شود. کسی که کافر باشد از متوفی مسلمان هیچ گونه ارثی نخواهد برد. البته حالت برعکس این موضوع شرایط متفاوتی دارد. اگر مسلمانی وارث فرد کافری باشد، می‌تواند از ارث خود استفاده کند و هیچ مانعی وجود نخواهد داشت.

یکی از شرایط پیچیده‌ای که می‌تواند همسر را از ارث محروم کند، لعان نام دارد. طبیعتاً شما هم دوست دارید با تعریف این عبارت بیشتر آشنا شوید. اگر یک مرد چهار بار به خیانت همسرش اسرار کند و برای آن قسم بخورد و در مقابل زن در هر چهار مرتبه این موضوع را انکار کند، لعان صورت گرفته است. البته لعان اثر دیگری هم برای زندگی زن و مرد دارد. آنها دیگر نمی‌توانند تا آخر عمر با یکدیگر ازدواج کنند و بر هم حرام هستند.

وارث محجور در انحصار وراثت چه شرایطی دارد؟

برای اینکه با شرایط وارث محجور در انحصار وراثت بیشتر آشنا شویم ابتدا باید شرایط محجوریت را بدانیم. اگر کسی یا به سن قانونی نرسیده باشد یا در سن قانونی باشد ولی درک کامل و کافی نسبت به مسائل گوناگون نداشته باشد و یا دیوانه باشد به عنوان فرد محجور شناخته می‌شود. افرادی که در این شرایط قرار گیرند در انحصار وراثت هیچگونه تفاوتی با دیگر افراد نخواهند داشت. تقسیم میراث مانند افراد عادی برای آنها صورت می‌گیرد اما برای این کار آنها باید وکیل یا قیم قانونی داشته باشند. ضمناً اگر متوفی شرایط محجوریت داشته باشد و وصیت نامه‌ای از او موجود باشد، وصیت او اعتبار ندارد.

مطالب بیشتر: