توضیح درباره شهر سوخته به عنوان یکی از کهن ترین تمدن های دنیا!

موقعیت مکانی شهر سوخته

سرزمین سیستان در جنوب شرقی فلات ایران واقع شده است. دریاچه هامون و رودخانه هیرمند نقش مهمی در شکل گیری تمدن های باستانی در این ناحیه ایفا می کنند. کاوش های باستان شناسی نشان می دهد که تا قرن هجدهم پیش از میلاد سرزمین سیستان محل اقامت انسان های بسیاری بوده است. شهر سوخته یکی از مظاهر مهم شهرنشینی و تمدن در این منطقه محسوب می شود.

شهر سوخته نام تپه های چسبیده و گسترده ای است که سلسله وار در مساحتی به وسعت ۱۵۱ هکتار و ارتفاع ۱۲ تا ۸ متر قرار دارد. این شهر باستانی در ۵۶ کیلومتری راه زابل به زاهدان قرار دارد. بازمانده های این تمدن به منزله یکی از محوطه های مهـم آغـاز شـهرنشـینی در جنـوب خـاوری فلات ایران در کنار دلتای رود هیرمند و بر روی تراس رمرود واقـع شـده اسـت.

شهر سوخته یکی از نمادهای مهم شهرنشینی و تمدن در سیستان باستان است اما متاسفانه از نام کهن آن اطلاعی در دست نیست. شهر سوخته نام جدیدی است که به نظر می رسد که از سابقه آن ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال بیشتر نگذشته باشد. بر اساس یک نظریه این شهر طی دو مرحله دچار آتش سوزی شده است و در سطح آن آثار خاکستر و سوختگی دیده می شود. به این دلیل این شهر باستانی از سوی مردم محلی شهر سوخته خوانده می شود. به سبب فرسایش شدید باد و آب شهر سوخته دارای سطحی صاف و گوشه ای گرد است. این شهر را می توان به صورت ذوزنقه ای ناقص مجسم کرد.

شهر سوخته از حدود سال ۳۲۰۰ تا حدود سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد برای بیش از هزار سال پایتخت منطقه ای محسوب می شد که از منطقه قندهار تا ساحل مکران را تحت کنترل خود داشته است. شهر سوخته در این زمان در ارتباط با سایر محوطه ها و تمدن های باستانی هزاره سوم پیش از میلاد بوده است. به عبارت دیگر این شهر پایتخت و مرکز حوزه فرهنگی هیرمند به حساب می آمد.

شهر سوخته یکی از نمادهای مهم شهرنشینی و تمدن در سیستان باستان است اما متاسفانه از نام کهن آن اطلاعی در دست نیست.

کشف شهر سوخته

قبل از شناسایی شهر سوخته از سوی باستان شناسان، مسافرانی که از این منطقه عبور می کردند در نوشته های خود از شهر سوخته نام برده اند. یک قرن پیش، در دوره قاجار یکی از ماموران نظامی بریتانیا به نام سـِر اورل استاین، بـرای نخسـتین بـار این محوطه را کاوش کرد. نام شهر سوخته را سر اورل بر این محوطه باستانی نهاد. پس از او باستان شناسان موسسه پژوهش های خاورمیانه ایتالیـا بین سالهای ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ به سرپرستی مائوریزیو توزی این محوطه را در نُـه فصـل کـاوش کردند. از سال ۱۳۷۶، کار کاوش از سوی باستان شناسان ایرانی زیر نظر سازمان میراث فرهنگی دوباره آغاز شد و تا کنون ادامه دارد.

افول شهر سوخته

بـر خلاف تصـور عـام آتـشسـوزی عامـل پایـان ایـن تمـدن نبـوده است. رخدادهایی همچون تغییر بستر دریاچه هامون و تغییرات اقلیمـی مهمترین دلایل ویرانی این محوطه باستانی به شمار می آیند. تغییرات اقلیمی، خشکسالی هـای مسـتمر و عقـب نشـینی هـامون از ۲۴۰۰ تـا ۲۰۰۰ قبل از میلاد باعث سقوط شهر و کوچ ساکنان آن شده است.

در مورد آتش سوزی در شهر سوخته دو نظریه وجود دارد. نظریه اول خاکسترهای موجود در اطراف شهر سوخته را به وقوع آتش سوزی در این شهر نسبت می دهند. گروه دوم وجود این خاکسترها را مربوط به انجام امور صنعتی و کوره های موجود در این شهر می دانند. علاوه بر این از نظر معتقدان به نظریه دوم روش پخت غذا توسط مردم کوچ رو ( شکافتن زمین و افروختن آتش در آن) در این منطقه یکی دیگر از دلایل وجود خاکستر در اطراف شهر سوخته می باشد.

تغییر بستر دریاچه هامون و تغییرات اقلیمـی در نیمـه نخسـت هـزاره دوم قبل از میلاد از مهمترین دلایل ویرانی تمدن شهر سوخته می باشد.

آثار باستانی کشف شده در شهر سوخته

شهر سوخته از پنج قسمت تشکیل شده است. اولین قسمت آن که بخش مسکونی است در شمال شرقی شهر قرار گرفته است. دومین قسمت، بخش‌ مرکزی شهر است و بعد از آن بخش صنعتی، بناهای یادبود و گورستان را در این شهر می توان مشاهده کرد. هر یک از این بخش ها به صورت تپه ‌های پشت سر هم قرار گرفته اند. بخش مسکونی بزرگترین قسمت شهر است که وسعت آن در حدود هشتاد هکتار می باشد. در هر یک از این بخش ها آثار باستانی خاصی کشف شده است که شاید جالبترین آنها مربوط به گورستان و اجساد کشف شده در این قسمت باشد. غیر از این اشیا سفالی کشف شده در شهر سوخته بسیار زیاد و متنوع هستند. در ادامه به ارائه توضیحاتی در اینباره خواهیم پرداخت.

شهر سوخته از پنج قسمت اساسی تشکیل شده است، بخش مسکونی، گورستان، مرکز شهر، بناهای یادبود و بخش صنعتی!

گورستان

هدیه های که مردمان جهان باستان در کنار جسد فرد فوت شده می گذاشتند، معمولاً از میان دارایی های شخصی او انتخاب می شده است. بنابراین، قابل اطمینان ترین راه برای آگاهی از جایگاه اجتماعی یک انسان باستانی ارزیابی اشیایی است که همراه او در گور گذاشته شده است. گور آوندهای شهر سوخته را میتوان به پنج دسته اشیای کاربردی روزمره، زینتی، آیینی، مربوط به پیشه ها و مواد خوراکی تقسیم کرد.

در گور های شهر سوخته آثاری همچون ظرف های گوناگون (از جنس سفال، سنگ و به ندرت فلز)، مهرهای استوانه ای و مسطح (از جنس فلز، سنگ، لاجورد و استخوان)، مهره های زینتی (از جنس عقیق، فیروزه و لاجورد) ابزارهای آرایش (همچون سرمه دان، میل سرمه، هاون های بزک ساب، پودرهای آرایشی، آینه های مفرغی و شانه های چوبی) حصیر، سبد، پارچه و ابزارهای مربوط به پیشه ی فرد درگذشته به همراه وی دفن شده اند.

در برخی از تدفین ها جانورانی نیز قربانی شده و در کنار جسد قرار گرفته اند. خوراک های گوناگونی (همچون گوشت جانوران، گندم، انگور، عدس و …) نیز درون ظرف ها یا پارچه هایی در گور ها قرار داده شده اند. این آثار فقط بخشی از گور آوند هایی است که مردمان شهر سوخته در کنار درگذشتگان خود نهاده اند. آسیب های محیطی در گذر پنج تا چهار هزار سال بخشی مهم از آثار فلزی یا آلی درون گورها را از بین برده است.

هدیه های که مردمان جهان باستان در کنار جسد فرد فوت شده می گذاشتند، معمولاً از میان دارایی های شخصی او انتخاب می شده است.

سفال ها و مهرها

طی هزاره سوم پیش از میلاد شهر سوخته با سایر شهرها و استقرارگاه های باستانی ارتباط داشته است. این ارتباط بسته به دوری و نزدیکی شهرها و مراکز استقرار و بسته به نوع نیازهای هر شهر متفاوت بوده است. آثار بدست آمده از کاوش های شهر سوخته از دوره اول بیانگر ارتباطات مهم تجاری و بازرگانی این شهر با مناطق غربی ایران می باشد. پیدا شدن لوحه ایلامی در این شهر و همچنین پیدا شدن مهرهایی با نقوش و تزیینات شوشی همگی تایید کننده این ادعا هستند.

احتمالا بخش بزرگی از ساکنان این شهر از مهاجرین آسیای مرکزی بوده اند که در یک حمله گسترده، سرزمین های جنوب شبه قاره هندوستان، بلوچستان و سیستان را به تصرف درآورده، و سنت های گوناگون سفال سازی را همراه خود به این شهر آورده اند. در این زمینه می توان به سفال هایی با نقش های هندسی، ستاره ها و پروانه ها اشاره کرد. این نقوش جزو ویژگی های سفال های شمال خراسان و جمهوری ترکمنستان بوده است. این ویژگی ها در تمام سرزمین های تحت تاثیر تمدن های حوزه رود هیرمند گسترده بوده و آثار آن تا دره سند نیز گسترش یافته است. ارتباطات شهر سوخته با آسیای مرکزی به خصوص از روی پیکره های گِلیِ انسان و جانوران و از روی مهرها و نقوش آنها مشخص می شود.

بر اساس تحولات سفالگری، شهر سوخته دارای چهار دور می باشد. مجموعه سفال های دوره های یک تا سه را می توان در چهار نوع نخودی، خاکستری، قرمز و رنگارنگ تقسیم نمود. سفالهای دوره چهارم را نیز در دو گروه نخودی و خاکستری میتوان تقسیم بندی کرد. تغییرات بنیادین سفالگری در دوره چهارم رخ داده است. نوآوری های فنی سفالگری از جمله استفاده از چرخ سفالگری تند، عامل اصلی این تغییرات بوده است.

اولین نقاشی متحرک جهان را می توانید بر روی این سفال به دست آمده از شهر سوخته مشاهده کنید.

زن سالاری، مادر سالاری، در شهر سوخته

مهرها به سبب اطلاعات بسیاری که در خود نهفته اند از مهم ترین اشیایی هستند که در کاوشهای باستان شناختی کشف می شوند. وجود مهر در کنار اشخاص اغلب نشان دهنده جایگاه برجسته اجتماعی، منصب حکومتی یا مشارکت در تجارت است. در یک جامعه پیشا تاریخی اشخاصی به مهر نیاز دارند که قرار است دستورات مدیریتی یا اقتصادی آن ها ثبت و تایید شود. این گونه مهرها در گور های شهر سوخته نیز به عنوان یک تمدن وابسته به تجارت یافت می شوند. در شهر سوخته مهرها، که نشانه های مالکیت و قدرت اند، نه در گورهای مردان، بلکه بیشتر در کنار اسکلت زنان یافت شده اند.

نمونه هایی از مهره های کشف شده در کنار اجساد بانوان در شهر سوخته

نکته پایانی: برای مطالعه بیشتر درباره شهر سوخته به مقالات «جایگاه اجتماعی زنان در تمدن باستانی شهر سوخته.» و « بررسی ویژگیهای بصری نقوش حیوانی سفالینه های شهر سوخته.» می توانید مراجعه کنید.