توضیح درباره شهر سوخته به عنوان یکی از کهن ترین تمدن های دنیا!

موقعیت مکانی شهر سوخته

سرزمین سیستان در جنوب شرقی فلات ایران واقع شده است. دریاچه هامون و رودخانه هیرمند نقش مهمی در شکل گیری تمدن های باستانی در این ناحیه ایفا می کنند. کاوش های باستان شناسی نشان می دهد که تا قرن هجدهم پیش از میلاد سرزمین سیستان محل اقامت انسان های بسیاری بوده است. شهر سوخته یکی از مظاهر مهم شهرنشینی و تمدن در این منطقه محسوب می شود.

شهر سوخته نام تپه های چسبیده و گسترده ای است که سلسله وار در مساحتی به وسعت 151 هکتار و ارتفاع 12 تا 8 متر قرار دارد. این شهر باستانی در 56 کیلومتری راه زابل به زاهدان قرار دارد. بازمانده هاي اين تمدن به منزله يكي از محوطه هاي مهـم آغـاز شـهرنشـيني در جنـوب خـاوري فلات ايران در كنار دلتاي رود هيرمند و بر روي تراس رمرود واقـع شـده اسـت.

شهر سوخته یکی از نمادهای مهم شهرنشینی و تمدن در سیستان باستان است اما متاسفانه از نام کهن آن اطلاعی در دست نیست. شهر سوخته نام جدیدی است که به نظر می رسد که از سابقه آن 150 تا 200 سال بیشتر نگذشته باشد. بر اساس یک نظریه این شهر طی دو مرحله دچار آتش سوزی شده است و در سطح آن آثار خاکستر و سوختگی دیده می شود. به این دلیل این شهر باستانی از سوی مردم محلی شهر سوخته خوانده می شود. به سبب فرسایش شدید باد و آب شهر سوخته دارای سطحی صاف و گوشه ای گرد است. این شهر را می توان به صورت ذوزنقه ای ناقص مجسم کرد.

شهر سوخته از حدود سال 3200 تا حدود سال 2000 قبل از میلاد برای بیش از هزار سال پایتخت منطقه ای محسوب می شد که از منطقه قندهار تا ساحل مکران را تحت کنترل خود داشته است. شهر سوخته در این زمان در ارتباط با سایر محوطه ها و تمدن های باستانی هزاره سوم پیش از میلاد بوده است. به عبارت دیگر این شهر پایتخت و مرکز حوزه فرهنگی هیرمند به حساب می آمد.

شهر سوخته یکی از نمادهای مهم شهرنشینی و تمدن در سیستان باستان است اما متاسفانه از نام کهن آن اطلاعی در دست نیست.

کشف شهر سوخته

قبل از شناسايي شهر سوخته از سوي باستان شناسان، مسافراني كه از این منطقه عبور می کردند در نوشته هاي خود از شهر سوخته نام برده اند. يك قرن پيش، در دوره قاجار یکی از ماموران نظامی بریتانیا به نام سـِر اورل استاين، بـراي نخسـتين بـار اين محوطه را كاوش كرد. نام شهر سوخته را سر اورل بر این محوطه باستانی نهاد. پس از او باستان شناسان موسسه پژوهش هاي خاورميانه ايتاليـا بين سالهاي 1346 تا 1357 به سرپرستي مائوريزيو توزي اين محوطه را در نُـه فصـل كـاوش كردند. از سال 1376، كار كاوش از سوي باستان شناسان ايراني زیر نظر سازمان میراث فرهنگی دوباره آغاز شد و تا كنون ادامه دارد.

افول شهر سوخته

بـر خلاف تصـور عـام آتـشسـوزي عامـل پايـان ايـن تمـدن نبـوده است. رخدادهايي همچون تغيير بستر درياچه هامون و تغييرات اقليمـي مهمترين دلايل ويراني اين محوطه باستاني به شمار مي آيند. تغييرات اقلیمی، خشكسالي هـاي مسـتمر و عقـب نشـيني هـامون از 2400 تـا 2000 قبل از میلاد باعث سقوط شهر و كوچ ساكنان آن شده است.

در مورد آتش سوزی در شهر سوخته دو نظریه وجود دارد. نظریه اول خاکسترهای موجود در اطراف شهر سوخته را به وقوع آتش سوزی در این شهر نسبت می دهند. گروه دوم وجود این خاکسترها را مربوط به انجام امور صنعتی و کوره های موجود در این شهر می دانند. علاوه بر این از نظر معتقدان به نظریه دوم روش پخت غذا توسط مردم کوچ رو ( شکافتن زمین و افروختن آتش در آن) در این منطقه یکی دیگر از دلایل وجود خاکستر در اطراف شهر سوخته می باشد.

تغيير بستر درياچة هامون و تغييرات اقليمـي در نيمـة نخسـت هـزارة دوم قبل از میلاد از مهمترين دلايل ويراني تمدن شهر سوخته می باشد.

آثار باستانی کشف شده در شهر سوخته

شهر سوخته از پنج قسمت تشکیل شده است. اولین قسمت آن که بخش مسکونی است در شمال شرقی شهر قرار گرفته است. دومین قسمت، بخش‌ مرکزی شهر است و بعد از آن بخش صنعتی، بناهای یادبود و گورستان را در این شهر می توان مشاهده کرد. هر یک از این بخش ها به صورت تپه ‌های پشت سر هم قرار گرفته اند. بخش مسکونی بزرگترین قسمت شهر است که وسعت آن در حدود هشتاد هکتار می باشد. در هر یک از این بخش ها آثار باستانی خاصی کشف شده است که شاید جالبترین آنها مربوط به گورستان و اجساد کشف شده در این قسمت باشد. غیر از این اشیا سفالی کشف شده در شهر سوخته بسیار زیاد و متنوع هستند. در ادامه به ارائه توضیحاتی در اینباره خواهیم پرداخت.

شهر سوخته از پنج قسمت اساسی تشکیل شده است، بخش مسکونی، گورستان، مرکز شهر، بناهای یادبود و بخش صنعتی!

گورستان

هديه هاي كه مردمان جهان باستان در كنار جسد فرد فوت شده می گذاشتند، معمولاً از ميان دارايي هاي شخصي او انتخاب مي شده است. بنابراین، قابل اطمينان ترين راه براي آگاهي از جايگاه اجتماعي يك انسان باستاني ارزيابي اشيايي است كه همراه او در گور گذاشته شده است. گور آوندهاي شهر سوخته را ميتوان به پنج دسته اشياي كاربردي روزمره، زينتي، آييني، مربوط به پيشه ها و مواد خوراكي تقسیم كرد.

در گور هاي شهر سوخته آثاري همچون ظرف هاي گوناگون (از جنس سفال، سنگ و به ندرت فلز)، مهرهاي استوانه اي و مسطح (از جنس فلز، سنگ، لاجورد و استخوان)، مهره هاي زينتي (از جنس عقيق، فيروزه و لاجورد) ابزارهاي آرايش (همچون سرمه دان، ميل سرمه، هاون هاي بزك ساب، پودرهاي آرايشي، آينه هاي مفرغي و شانه هاي چوبي) حصير، سبد، پارچه و ابزارهاي مربوط به پیشه ی فرد درگذشته به همراه وی دفن شده اند.

در برخي از تدفين ها جانوراني نيز قرباني شده و در كنار جسد قرار گرفته اند. خوراك هاي گوناگوني (همچون گوشت جانوران، گندم، انگور، عدس و …) نيز درون ظرف ها يا پارچه هايي در گور ها قرار داده شده اند. اين آثار فقط بخشي از گور آوند هايي است كه مردمان شهر سوخته در كنار درگذشتگان خود نهاده اند. آسيب هاي محيطي در گذر پنج تا چهار هزار سال بخشي مهم از آثار فلزي يا آلي درون گورها را از بين برده است.

هديه هاي كه مردمان جهان باستان در كنار جسد فرد فوت شده می گذاشتند، معمولاً از ميان دارايي هاي شخصي او انتخاب مي شده است.

سفال ها و مهرها

طی هزاره سوم پیش از میلاد شهر سوخته با سایر شهرها و استقرارگاه های باستانی ارتباط داشته است. این ارتباط بسته به دوری و نزدیکی شهرها و مراکز استقرار و بسته به نوع نیازهای هر شهر متفاوت بوده است. آثار بدست آمده از کاوش های شهر سوخته از دوره اول بیانگر ارتباطات مهم تجاری و بازرگانی این شهر با مناطق غربی ایران می باشد. پیدا شدن لوحه ایلامی در این شهر و همچنین پیدا شدن مهرهایی با نقوش و تزیینات شوشی همگی تایید کننده این ادعا هستند.

احتمالا بخش بزرگی از ساکنان این شهر از مهاجرین آسیای مرکزی بوده اند که در یک حمله گسترده، سرزمین های جنوب شبه قاره هندوستان، بلوچستان و سیستان را به تصرف درآورده، و سنت های گوناگون سفال سازی را همراه خود به این شهر آورده اند. در این زمینه می توان به سفال هایی با نقش های هندسی، ستاره ها و پروانه ها اشاره کرد. این نقوش جزو ویژگی های سفال های شمال خراسان و جمهوری ترکمنستان بوده است. این ویژگی ها در تمام سرزمین های تحت تاثیر تمدن های حوزه رود هیرمند گسترده بوده و آثار آن تا دره سند نیز گسترش یافته است. ارتباطات شهر سوخته با آسیای مرکزی به خصوص از روی پیکره های گِلیِ انسان و جانوران و از روی مهرها و نقوش آنها مشخص می شود.

بر اساس تحولات سفالگری، شهر سوخته دارای چهار دور می باشد. مجموعه سفال های دوره های یک تا سه را می توان در چهار نوع نخودی، خاکستری، قرمز و رنگارنگ تقسیم نمود. سفالهای دوره چهارم را نیز در دو گروه نخودی و خاکستری میتوان تقسیم بندی کرد. تغییرات بنیادین سفالگری در دوره چهارم رخ داده است. نوآوری های فنی سفالگری از جمله استفاده از چرخ سفالگری تند، عامل اصلی این تغییرات بوده است.

اولین نقاشی متحرک جهان را می توانید بر روی این سفال به دست آمده از شهر سوخته مشاهده کنید.

زن سالاری، مادر سالاری، در شهر سوخته

مهرها به سبب اطلاعات بسياري كه در خود نهفته اند از مهم ترين اشيايي هستند كه در كاوشهاي باستان شناختي كشف مي شوند. وجود مهر در كنار اشخاص اغلب نشان دهنده جايگاه برجسته اجتماعي، منصب حكومتي يا مشاركت در تجارت است. در يك جامعه پيشا تاريخي اشخاصي به مهر نياز دارند كه قرار است دستورات مديريتي يا اقتصادي آن ها ثبت و تاييد شود. اين گونه مهرها در گور هاي شهر سوخته نيز به عنوان يك تمدن وابسته به تجارت يافت مي شوند. در شهر سوخته مهرها، كه نشانه هاي مالكيت و قدرت اند، نه در گورهاي مردان، بلكه بيشتر در كنار اسكلت زنان يافت شده اند.

نمونه هایی از مهره های کشف شده در کنار اجساد بانوان در شهر سوخته

نکته پایانی: برای مطالعه بیشتر درباره شهر سوخته به مقالات «جايگاه اجتماعي زنان در تمدن باستاني شهر سوخته.» و « بررسی ویژگیهای بصری نقوش حیوانی سفالینه های شهر سوخته.» می توانید مراجعه کنید.

مطالب بیشتر: