معرفی باغ شازده ماهان

شازده قجری مالک باغ ماهان

باغ شازده ماهان زمردی در دل کویر کرمان است. محمد حسن خان سردار ایروانی در زمان زمامداری اش در کرمان دستور ساخت این باغ را صادر کرد. کار نیمه تمام سردار ایروانی را عبدالحمید میرزا ناصرالدوله در دست گرفت و به دستور او بناهای داخلی باغ نیز ساخته شدند. اما عمر شازده برای بهره مندی از سکوت و شکوه باغ کفاف نکرد و پیش از اتمام کار باغ درگذشت. حکایتی در اینباره وجود دارد که بر طبق آن، بنّای عمارت با شنیدن خبر مرگ عبدالحمید ناصرالدوله دست از کار کشیده و پا به فرار می گذارد. راویان جای خالی سه کاشی را در سردر باغ نشانه ی صحت این قصه می دانند. ساخت این باغ مربوط به دوره پایانی سلسله قاجار می باشد و برای ساختن آن در حدود ۱۱ سال زمان صرف شده است.

وقعیت مکانی باغ شازده ماهان

باغ شازده کرمان در کوهپایه های جوپار، در نزدیکی مقبره شاه نعمت الله ولی و در دو کیلومتری شهری به نام ماهان قرار گرفته است. شهر ماهان جزو استان کرمان است و در جنوب شرقی آن واقع شده است. موقعیت جغرافیایی باغ شازده ماهان، عرض ۳۰ درجه و ۱ دقیقه شمالی و طول ۵۷ درجه و ۱۷ دقیقه شرقی می باشد. ارتفاع این باغ از سطح آبهای آزاد برابر با ۲۰۲۰ متر است که نشان دهنده مرتفع بودن این مکان می باشد. باغ شازده در سال ۱۳۵۳ در زمره آثار ملی ایران و در سال ۲۰۱۱ جزو لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. همانطور که در نقشه مشخص است دسترسی به باغ شازده ماهان از طریق بزرگراه کرمان ـ بم و بزرگراه هفت باغ میسر است. در اتوبان هفت باغ تقاطعی به نام جاده باغ شازده ماهان وجود دارد که با ادامه مسیر در این جاده به باغ مذکور خواهید رسید.

موقعیت مکانی باغ شازده ماهان از یک نظر بسیار حائز اهمیت است و آن موقعیت استراتژیک آن است. باغ ماهان در گذشته بر سر راه ابریشم و امروزه در کنار اتوبان های کرمان ـ بم و هفت باغ قرار گرفته است.

معماری همگام با اقلیم

طبیعت و بویژه اقلیم در فرهنگ ایرانی بسیار اهمیت داشته و دارد. از دیرباز ایرانیان بنا به شرایط اقلیم کشور رابطه نزدیکی با طبیعت داشته اند. تعامل میان انسان و محیط در ایران را می توان کهن ترین نوع اینگونه روابط در نظر گرفت. شاهد این موضوع ساخت قناتِ شگفتی ساز به دست ایرانیان است. قنات ها بدون هیچ موتور و نیروی محرکه مصنوعی و تنها با استفاده از شیب زمین و ترازیابی ساخته می شدند. مطابق با اقلیم خشک ایران، کانال قنات مانع از تبخیر و هدر رفت آب میشود.

معماری حوض های باغ شازده ماهان نیز درست بر اساس همین اصول ساخته شده است. به عنوان مثال فواره ها موتور الکتریکی ندارند و بر اساس شیب و سطح ایستابی تنظیم شده اند. در طول مسیر چندین بار آب به درون زمین برده می شود و دوباره به سطح آورده می شود تا از تبخیر بیش از حد آن در دل کویر کرمان جلوگیری شود. باغ تخت نمونه از کمیاب ترین و زیباترین باغ های گسترده ایرانی در مقیاس معماری است که در زمین های با شیب تند منطبق شده است.

علاوه بر این ها تعامل و هماهنگی با اقلیم را می توان در انتخاب موقعیت مکانی باغ نیز مشاهده کرد. همانطور که بیان شد این باغ در دامنه های کوه جوپار احداث شده است. ارتفاع ۲۰۲۰ متری باغ در نواحی کویری سبب اعتدال هوا بویژه خنکی آن در شب ها می شود. به لحاظ اقلیمی حرکت و صعود هوای خشک کویر از کوهپایه ها، طی روند آدیاباتیک خشک سبب سرد شدن آن می شود و شاید یکی از عوامل انتخاب این مکان برای ساختن باغ شازده همین خنکی هوا بوده است. دومین عامل را می توان در منبع تامین آب باغ جستجو کرد. آب باغ از قنات تیگران تامین می شود که از بخش فوقانی باغ داخل می گردد. بنابراین نزدیکی به منبع آب یکی دیگر از دلایل انتخاب این نقطه در ساخت باغ بوده است.

نظام آب در باغ شازده ماهان

اقلیم کم آب ایران باعث ایجاد نوعی تقدس و احترام ویژه به آب شده است. بر اساس ارزشمندی آب، یکی از ویژگی های اساسی نظام آب در باغ های ایرانی و نیز باغ شازده ماهان تمایل زیاد به نمایان ساختن آن است. البته این کار بدون هدر رفت آب صورت می پذیرد. معمار با پنهان و آشکار کردن آب نه تنها باعث ایجاد جلوه های بصری زیبا می شود بلکه از تبخیر بیش از اندازه آن در هوای خشک کویر جلوگیری می نمایند.

وجود حوض در باغ علاوه بر زیبا سازی باغ باعث تلطیف و خنکی هوای درون آن نیز می شود. باد خشک و سوزان کویری که همواره با خود گرد و غبار و ذرات معلق دارد، با عبور از روی این حوض ها گرد و غبار و میزان زیادی از گرمای خود را از دست داده و در مقابل رطوبت کسب می کند که باعث خنکی فضای داخل باغ و شادابی درختان می شود. فواره ها نیز با نقش خود در پراکندگی آب و رطوبت در هوا، باعث لطافت آن می شوند.

فصل مشترک باغ های ایرانی از جمله باغ شازده ماهان الگوی Archetype یا نمونه آغازین است. در این الگو محوطه ای به شکل مربع یا مستطیل انتخاب می شود که وسعت آن بسته به میزان آبی است که در دسترس قرار دارد. این محوطه را با دیواری بلند محصور کرده و زمین را بر اساس قواعد هندسی کرت بندی می کنند. کرت بندی با دو جوی متقاطع مشخص می شوند. در نقطه تقاطع دو محور جوی، آب از فواره بیرون می جهد و درختان موجود در کرت های مربعی شکل را آبیاری می نماید. همانطور که بیان شد فواره اصلی در محل تقاطع دو جوی آب و در حوض اصلی قرار دارد جایی که معمولا در مقابلش کوشک بنا شده است. شایان ذکر است که استفاده از قاعده مربع در کرت بندی و آبیاری درختان یکی از بهترین روش ها جهت استفاده بهینه از منابع آب می باشد. در این روش با طی کردن کمترین مسیر بیشترین آبرسانی صورت می پذیرد.

دلیل ایجاد دیوارهای بلند در اطراف باغ ها در مناطق کویری

دیوار دور باغ ها از جمله باغ شازده ماهان به دو هدف ساخته می شد. اول به لحاظ امنیتی و حفظ حریم خصوصی و دوم برای حفظ باغ از اقلیم گرم و خشک کویر! با ساخت دیوار در اطراف باغ، باغ و مالک آن از دست حیوانات وحشی، راهزنان، دشمنان و… در امان می ماندند. علاوه بر این دیوارهای بلند باغ ها سدی در مقابل بادهای سوزان کویر و ورود شن به داخل آنها هستند. دیوارها با کاهش سرعت باد از باغ محافظت می کنند و رطوبت داخل باغ را حفظ می نمایند. نقش دیگر دیوارها ایجاد سایه در باغ است. در پناه این دیوارها تعدادی از درختان باغ از معرض تابش شدید نور خورشید در امان می مانند. دیوارهای پیرامونی باغ های ایرانی از  اصلی ترین خصوصیات کالبدی آنها به شمار می آیند.

معماری بناها در باغ شازده ماهان

باغ شازده ماهان بهترین تعامل فضای مصنوع با طبیعت را به نمایش گذاشته است. در این باغ با استفاده از منابع و انرژی های بومی و پاک بدون هیچگونه تخریب و آسیب رساندن به محیط زیست، فضایی در نهایت آسایش و زیبایی برای انسان ساخته شده است. بناهای ساخته شده در باغ شازده ماهان عبارتند از: سر در خانه، بالا خانه و باغ خلوت، حمام، خانه زعیم باشی و برج مراقبت!

سر در خانه که نقش ورودی باغ را دارد در دو طبقه ساخته شده است. از اتاق های طبقه بالای آن به عنوان سکونتگاه و نیز محلی برای تماشای منظره باغ، بهره می بردند. به فاصله ۳۲۵ متری از سر در خانه کوشک یا بالاخانه قرار گرفته است. مساحت کوشک ۴۸۷ متر مربع است که باعث جدا افتادن قسمتی از باغ در پشت این بنا شده است. به این قسمت از باغ، باغ خلوت می گویند که فضایی خصوصی برای مالک ایجاد می کرده است. مجموعه حمام در بخش بالای باغ شازده و پشت دیوار پیرامونی ساخته شده است. خانه زعیم باشی، برای اقامت دائمی نگهبانِ باغ شازده، ساخته شده است. چرا که به دلیل دوری باغ از شهر رفت و آمد مداوم امکان پذیر نبود. برای سکونت نگهبان می بایست بنایی ساخته میشد. این بنا را در بالای حمام خانه ساختند به طوری که توسط استوانه برج مراقبت از آن جدا میشد. کفپوش باغ نیز مخلوطی از قلوه سنگ و ملات سیمان است.

سر در خانه که نقش ورودی باغ شازده را دارد در دو طبقه ساخته شده است. از اتاق های طبقه بالای آن به عنوان سکونتگاه و نیز محلی برای تماشای منظره باغ، بهره می بردند.

مطالب بیشتر: