معرفی بیستون و نقش برجسته های حجاری شده بر روی آن

موقعیت مکانی بیستون

پهنۀ بیستون در شرق استان کرمانشاه در ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه شمالِ عرض جغرافیایی و ۴۵ درجه و ۲۷ دقیقه شرقِ طول جغرافیایی، بین شهرهای صحنه کرمانشاه قرار گرفته است. سنگ نوشته بیستون در شهری به همین نام واقع شده است که از شهر کرمانشاه حدود ۳۲ کیلومتر فاصله دارد. شهر بیستون از توابع هرسین است و در دامنه های کوه پرآو قرار گرفته است. کوه بیستون با ارتفاع ۲۹۷۴ متری از سطح آبهای آزاد یکی از بلندترین دیواره‌های سنگی ایران به حساب می آید. این کوه در شمال یک شاهراه باستانی (هگمتانه به بابِل) قرار گرفته و امروزه نیز راه آسفالته همدان به کرمانشاه از کنار آن عبور می کند. قرار گرفتن کوه بیستون در چنین گذرگاه تاریخی مهمی، این کوه را شاهد فراز و نشیب های تاریخی فراوانی کرده است. چنانچه از سنگ نوشته های روی پیکر این کوه می توان به این موضوع پی برد.

بیستون کرمانشاه جزو لیست میراث جهانی یونسکو می باشد.

نقش برجسته های بیستون

بر روی کوه بیستون سنگ نوشته های مختلفی وجود دارد که مربوط به دوره، هخامنشیان، ساسانیان، اشکانیان و صفویان است. در ذیل به معرفی هر یک از آنها پرداخته شده است.

سنگ نوشته بیستون

این سنگ نوشته مربوط به دوره هخامنشیان است. از دلایل اهمیت این سنگ نوشته یکی بزرگی آن در مقایسه با سایر سنگ نوشته ها است. دومی به علت نوشته شدن لوحه ی این سنگ نوشته به زبان های ایلامی، اَکَدی، فارسی و خط میخی است که آن را به یکی از مهمترین اسناد تاریخی دنیا تبدیل کرده است. به همان اندازه که سنگ رزتا در رمزگشایی هیروگلیف مصری نقش اساسی داشته، نقش سنگ نوشته بیستون نیز در رمز گشایی خط میخی و زبان پارسی باستان بی مانند است. این سنگ نوشته بر دامنه جنوبی پرآو تراشیده شده است. از پله های باقی مانده در بالای کوه، چنین گمان می رود که سنگ تراشان و هنرمندان این اثر برای دسترسی به محل سنگ نوشته و انجام کار، پلکانی تعبیه نموده اند که پس از پایان کار برای غیر قابل دسترس بودن اثر، آن را تخریب کرده اند. موضوع اصلی این نقش برجسته پیروزی داریوش کبیر بر گوماته مغ و اسیر کردن یاغیان است.

موضوع اصلی نقش برجسته بیستون پیروزی داریوش کبیر بر گوماته مغ و اسیر کردن یاغیان است.

فرهاد تراش، فرهاد کوه کَن

بر روی کوه بیستون دیواره‌ای بزرگ با ارتفاع تقریبی ۴۵ متر و عرضی در حدود ۲۰۰ متر ایجاد شده است که مربوط به دوره ساسانیان است. قرار بود که در این مکان کاخی احداث شود اما با مرگ پادشاه ناتمام باقی می ماند. بعضی این دیواره را به فرهاد کوه کن عاشق شیرین در منظومه خسرو و شیرین نظامی نسبت داده اند. بر اساس این داستان خسرو پرویز شرط ازدواج فرهاد با شیرین را کندن کوه بیستون و رسیدن به آب در نظر گرفته بود اما با مرگ شیرین کار تراشیدن کوه ناتمام می ماند. فرهاد از شنیدن خبر فوت شیرین با ناراحتی و عصبانیت تیشه سنگ تراشی را به بالا پرت می کند که در بازگشت به او برخورد کرده و او نیز می میرد.

فرهاد تراش، دیواره‌ای بزرگ با ارتفاع تقریبی ۴۵ متر و عرضی در حدود ۲۰۰ متر بر کوه بیستون است.

نقش برجسته های مربوط به دوره اشکانی

گروهی از نقش برجسته های موجود در بیستون استان کرمانشاه مربوط به دوره اشکانی است. در حدود سده ۳ قبل از میلاد اشکانیان که از اقوام آریایی ساکن شمال شرقی ایران بودند بر مناطق همجوار خود حاکم شده و حکومت خود را تثبیت کردند. اشکانیان حدود سال ۲۵۰ قبل از میلاد علیه سلوکیان شورش کرده و سلسله اشکانی را تشکیل دادند. این سلسله تا سال  ۲۲۴ میلادی، یعنی به مدت ۴۷۴ سال پا بر جا بود و سه پایتخت به ترتیب نسا، صد دروازه و تیسفون را تاسیس کردند. تعداد اندکی از حجاری های این دوره در ایران قرار دارد. تندیس هایی در حال اجرای مراسم آیینی، تصاویر نبرد و شکار، نقش های سوار بر اسب در حال تاختن، تصاویر اهداء حلقه قدرت، تشریفات سلطنتی و… از جمله موضوعاتی است که در نقش برجسته های این دوران دیده می شود.

بیشتر نقش برجسته های این دوران در استان کرمانشاه و در دو منطقه بیستون و سر پل ذهاب قرار دارند. در بیستون چهار نقش برجسته که در دوره اشکانی حجاری شده است وجود دارد. در ذیل به طور جداگانه به آنها پرداخته شده است.

۱ـ نقش برجسته مهرداد دوم

این نقش برجسته با برجستگی بالا، بر سطح صخره ای خشن و با پرداخت و صیقل کم حجاری شده است بر روی این نقش برجسته وقف نامه عمودی شیخ علی خان زنگنه حجاری شده است که باعث از بین رفتن نقش شده و آن را به دو قسمت تقسیم کرده است. این نقش برجسته مهرداد دوم را نشان می دهد که دستش را به حالت عمودی بالا آورده است. چهار نفر که کتیبه یونانی نقش برجسته آنها را معرفی می کند، در مقابل او ایستاده اند. این چهار تن عبارتند از: گوتازرس اول، اسم نفر دوم محو است، میترا داتیس و گوفاستاس! این نقش برجسته در حدود سال ۱۲۳ تا ۱۱۰ قبل از میلاد حجاری شده است.

بر روی نقش برجسته مهرداد دوم، وقف نامه عمودی شیخ علی خان زنگنه تراشیده شده است که باعث از بین رفتن نقش شده است.

۲ـ هرکول

این نقش در سال ۱۳۳۷ هنگامی که کارگران شرکت شوسه برای احداث راه جدید همدان به کرمانشاه در دامنه کوه بیستون مشغول خاکبرداری بودند کشف شد. این نقش بر روی سکویی به طول ۲۰/۲ مترکه نقش شیری بر آن است، به پهلوی چپ، به طور نیم خیز و در حالی که به آرنج تکیه داده،  به ارتفاع ۴۷/۱ حجاری شده است. کتیبه نیز در هفت سطر بر روی لوحی به ابعاد ۳۳ در ۴۴ سانتی متر به شکل معابد یونانی نوشته شده است. نقش برجسته هرکول در بیستون کرمانشاه کهن ترین نقش خدای افسانه ای یونانی در هنر دوره اشکانی می باشد. این نقش برجسته از بسیاری جهات شبیه به مجسمه است، چرا که تنها از قسمت زیر و پشت بر سطح صخره چسبیده و بقیه اندام آن آزاد است. این موضوع نشان دهنده تاثیر هنر یونانی بر هنر اشکانی است. گرچه نقش برجسته هرکول دارای سبکی اشکانی است ولی اندیشه و افکاری را بازنمایی می کند که یکسره یونانی می باشد.

نقش برجسته هرکول در بیستون کرمانشاه کهن ترین نقش خدای افسانه ای یونانی در هنر دوره اشکانی می باشد.

 ۳ـ نقش برجسته بلاش

در بیستون سنگ مخروطی شکلی است که در سه طرف آن سه نقش با طراحی متفاوت حجاری شده اند. این نقش ها به زمینه ی سنگ چهار ضلعی نامنظمی به بلندی۲۵۰ سانتی متر چسبیده اند و برجستگی کمی دارند. اولین نقش، مردی است با اندام و چهره تمام رخ که به دور پیشانی خود سربندی بسته و شیئی مانند پیاله در دست دارد.  دست چپش را نیز بر روی آتشدان مقابلش گرفته است. مرد پیراهنی آستین بلند تا بالای زانو و شلواری پر چین بر تن دارد. این شخص در حال ریختن ماده ای (شاید عود) در آتشدان مقابل خویش است. بر روی آتشدان کتیبه ای است که نقش را به بلاش نسبت می دهد.

در طرفین این نقش دو طرح دیگر حجاری شده است. دومین نقش در سمت چپ به گونه ای است که گمان می رود شخص در حال گام برداشتن به طرف نقش میانی است. در این قسمت پیکره ای کاملا قرینه وجود دارد، به بلندی ۶۳/۱ متر و عرض ۶۷ سانتی متر که در پهلوی چپ دشنه ای به کمر آویخته، دست راست از روی سینه به جلو دراز شده است. همچنین شنل مانندی روی شانه چپ انداخته شده است. در سمت راست نقش میانی نقش شخصی به بلندی ۱۶۴ سانتی متر وجود دارد که گویی در حال حرکت به سوی نقش بلاش است. او نیم تنه ای تا زانو بر تن، کمربندی بر میان بسته و گردنبندی بر گردن دارد.

در بیستون سنگ مخروطی شکلی است که در سه طرف آن سه نقش با طراحی متفاوت حجاری شده اند. این نقش برجسته به نقش برجسته بلاش مشهور است.

۴ـ نقش برجسته گودرز دوم

در حاشیه شرقی نقش برجسته مهرداد دوم در همان صخره شاهد نقش برجسته پیروزی گودرز دوم بر رقیب خود مهرداد هستیم. بخش زیادی از این نقش برجسته از بین رفته است و تنها قسمت بالایی آن باقی مانده است. در این نقش گودرز در مرکز تصویر، سوار بر اسب با نیزه ای به سوی دشمن حمله برده است. بر بالای سر او نقش الهه پیروزی حجاری شده است. در پشت سر او یک سوار نیزه به دست، خیز برداشته و در پایین نقش نیز سواری دیگر حجاری شده است. این نقش دارای طول ۵۰/۵ متر است و ارتفاع کلی زمینه تصویر به اضافه بخش ناتمام یا کار نشده ۱۰/۳ متر می باشد. طول سوار فاتح ۹۵ سانتی متر، الهه پیروزی بالای سر سوار حدود ۷۵ سانتی متر و عمق نسبی نقش برجسته ۶ سانتی متر محاسبه شده است. در کتیبه بالای زمینه تصویر، که با نوک قلم به صورت محو حک شده است از گودرز گئوپتروس نام برده شده است.

مطالب بیشتر: