معرفی مجموعه باستانی پاسارگاد

موقعیت مکانی مجموعه باستانی پاسارگاد

دشت پاسارگاد در شمال استان فارس، میان رشته کوه های زاگرس قرار گرفته است. میانگین ارتفاع دشت از سطح دریا ۱۸۵۴ متر است و وسعتی حدود ۱۹۰ کیلومتر مربع را در بر می گیرد. آب و هوای این ناحیه کوهستـانی با تابستان های معتدل و زمستان های تقریبا سرد است. این دشت از راه دو گذرگاه طبیعی با بخش مرکزی فارس مرتبط می شود که یکی تنگ بلاغی در جنوب غربی و دیگری تنگ سعادت آباد در انتهای جنوبی دشت است.

پاسارگاد نام مجموعه باستانی است که امروزه متشکل از تــل تخت یا تخت ســلیمان، کاخ اختصاصی، کاخ بار عــام، مقبره کوروش، مقبره منتســب به کمبوجیه یا زندان ســلیمان، آثار یک پل، کانال آب، دروازه، دو غرفه، باغ شاهی و جویهای سنگی، محوطه قربانگاه و بقایای یک حصار می باشد. بر اساس نظر باستان شناسان، پژوهشگران مسائل تاریخی و آثار به جا مانده از مورخان باستانی، این مکان اولین پایتخت سلسله هخامنشی بوده است. پاسارگاد در فاصله ۱۲۰ تا ۱۳۰ کیلومتری شهر شیراز قرار دارد.

همانطور که بیان شد این مجموعه در دشت مرغاب محصور در رشته کوه های زاگرس قرار دارد. برای دسترسی به مجموعه باستانی پاسارگاد می بایست خود را به روستای «مادر سلیمان» برسانید. به این ترتیب که از مسیر جاده شیراز به اصفهان به سمت سعادت شهر حرکت کرده، بعد از پشت سر گذاشتن این شهر، می بایست در حدود بیست کیلومتر به راه خود ادامه دهید تا به دور برگردانی برسید. در آنجا باید دور زده از اولین خروجی خارج شده و به سمت شهر پاسارگاد و روستای مادر سلیمان حرکت کنید. پس از طی چهار کیلومتر به این مجموعه باستانی خواهید رسید.

راهنمای مسیر بازدید از مجموعه باستانی پاسارگاد

وجه تسمیه نام پاسارگاد

براسـاس مـدارک و شـواهد موجـود، نـام «پاسـارگاد» بـرای نخسـتین بار در دوره هخامنشـی مطـرح می شـود کـه از لحـاظ مکانـی بـه دشـتی در شـمال سـرزمین پـارس اطلاق می شد. کـوروش بـزرگ این دشت را که به دشت «مرغاب» مشهور می باشد، به عنـوان مرکـز فرماندهـی خـود برگزیـد و پایتخـت را در قلـب میهـن اصلـی خـود بنـا کـرد. از نخســتین کســانی کــه از پاســارگاد نامبرده انــد، «کتزیــاس» پزشــک نامــی و از خویشــاوندان «بقــراط» بــود. «کتزیــاس» در حــدود ســال ۴۱۴ پیش از میلاد به دســت ایرانیــان گرفتــار شــد و در دربــار هخامنشـیان مقـام پزشک سالاری یافـت و تـا سـال ۳۹۸ پیش از میلاد در ایـران مانـد. وی در کتـاب خـود به نـام «پرسـیکا» از پیـروزی کـوروش بـر واپسـین پادشـاه مـاد در نزدیکـی پاسـارگاد یـاد کـرده اسـت.

هـرودوت مـورخ بـزرگ یونانـی سـدۀ پنجـم پیش از میـلاد در کتـاب تاریـخ خـود دربـاره نـام پاسـارگاد می نویسـد کـه؛ پارس هـا بـه چنـد قبیلـه تقسـیم می شـوند کـه از میـان آنهـا قبیلـه پاسـارگادی، اصیلتریــن قبیله به شــمار می آیــد. خانــدان هخامنشــی کــه سلسله پادشاهی توسط آنها شکل گرفت نیــز بـه ایـن قبیلـه تعلـق داشـتند. «آریسـتوبولوس» از همراهـان اسـکندر مقدونـی و «اسـترابو» هـم امـلای پاسـارگاد را به همیـن ترتیـب نوشـته اند. اکثر مورخان و پژوهشگران درباره این کـه پاسـارگاد به معنی قرارگاه پارسـیان، زیسـتگاه پارسـیان، محل جلوس پارسـه و ارگ پارسـیان می باشد، توافق دارند.

نمایی از محوطه باستانی پاسارگاد که آرامگاه کوروش بزرگ در آن پیداست.

باغشهرِ پاسارگاد

همانطور که پیشتر بیان شد، یافته های باستان شناســی در محوطه پاسارگاد، شامل بناهای متنوعی اســت که در دشت پراکنده شــده اند. عناصر شاخص مربوط به دوره هخامنشــی شــامل چند کاخ یا غرفه، یک دروازه، دو مقبره، آثار یــک معبد یا قربانگاه و جویهای آب و یک پل است. این آثار در خلل کاوش هایی که طی چند مرحله و حدود ۵۰ سال به طول انجامید به دست آمده است. بخشی از توصیفاتی که در کتب تاریخی از پاسارگاد وجود دارد چنین است:

آریستوبولوس، درباره شرح آرامگاه کوروش چنین می نویسد: «آرامگاه موسس سلسله شاهان پارس در وسط یکی از باغ های شاهی واقع است که در آن آب جاری است. درختان زیاد، سبزه و چمن آن را احاطه کرده اســت. این آرامگاه، برجی مربعی شکل و کم ارتفاع اســت که درختان بزرگ بر آن ســایه انداخته اند. مقبره در پردیس سلطنتی قرار دارد. بیشه زار مقدسی که تمامی آن آبیاری می شد و شامل انواع درختان و چمنزاری پرپشت بود آن را احاطه کرده است.»

توصیفات اینچنینی از پاسارگاد در کتب تاریخی بسیار زیاد است. این موضوع نظریه باغ شهر بودن پاسارگاد را تقویت می کند. طبق این نظریه، پاسارگاد به عنوان پایتخت هخامنشیان در واقع یک باغ وسیع است که کاخ ها و بناها در آن استقرار یافته اند. هرچند به ســختی می توان این مجموعه را یک شهر نامید و در واقع یک مجموعه سکونتگاهی، حکومتی ـ آیینی است، اما اگر پاسارگاد مصداق یک شهر هخامنشی باشد با توجه به نسبت باغ به بناهای کالبدی، میتوان این مجموعه را یک باغ شــهر هخامنشی در نظر گرفت که الگوهای به کار رفته در آن بعدها در منظره پردازی ایرانی تکرار و بازآفرینی شده است.

آرامگاه کوروش کبیر

سرزمین پارس در دوران کوروش بزرگ، یعنی در سال های ۵۵۰ تا ۵۲۹ قبل از میلاد، خاستگاه قوم پارس بود. در میان قوم پارس، قبیله پاسارگاد سرآمد همه به شمار می رفت. کوروش که از قبیله پاسارگاد به شمار می آمد، پس از غلبه بر رقیبان و به تخت نشستن، گروهی از کارگران و استادکاران را از گوشه و کنار امپراتوری فرا خواند، تا پایتختی باشکوه و متناسب با شأن خویش، که وارث دولت های آشور و ماد شده بود ، بنا کند. مدت دوام شاهنشاهی هخامنشی، دویست و بیست سال بود. فرمانروایی آنان در قلمرو شاهنشاهی (به خصوص در اوایل عهد) موجب توسعه فلاحت ، تامین تجارت و حتی تشویق تحقیقات علمی و جغرافیایی نیز بوده است.

بی تردید نخستین اثری که در دشت مرغاب و دهکده مادر سلیمان (پاسارگاد) جلب توجه می کند آرامگاه کوروش است. بنا از دو بخش تشکیل شده است. نخست قسمت سکو مانند که یاد آور زیگورات چغازنبیل در دوره ایلامی است. سپس قسمت بالایی آن که اتاق کوچکی است و با سقف سنگی به صورت شیروانی (خرپشته) ایجاد شده است. بخش سکو مانند که به شکل پله است شش طبقه دارد و سراسر بنا از سنگ ساخته شده است. اولین پله حدود یک متر و هفتاد سانتی متر، دو پله دیگر یک متر و بیست سانتی متر و سه پله دیگر هفتاد سانتی متر می باشند.

آرامگاه سنگی کوروش کبیر واقع در دشت مرغاب استان فارس.

تل تخت

کاوش بازنگری تل تخت پاسارگاد در سال ۱۳۸۵ در چارچوب برنامه مشترک هیئت باستانشناسی ایران ـ ایتالیا انجام شد. تل تخت پاسارگاد از مهمترین محوطه های باستانی شمال فارس است، که نقش مهمی در دوره ایران باستان داشته است. همانطور که بیان شد، تل تخت از مهمترین بخش های مجموعه بزرگ پاسارگاد است، که اطلاعات ارزشمندی از توالی سکونت در پاسارگاد در بر دارد. به نظر می رسد کوروش محوطه تخت را نخستین بار برای برگزاری جشن ها و مراسم مذهبی بنا نهاده اما بعدها کارکرد آن به دژ دفاعی تغییر کرده است.

تل تخت یا تخت مادر سلیمان در شمالی ترین بخش محوطه پاسارگاد، در دشت مرغاب در شمال استان فارس واقع است. طرح کلی این تختگاه به صورت متوازی الاضلاعی است که در ضلع های شمالی و جنوبی آن فرورفتگی هایی وجود دارد. این بنا متشکل از توده های خرسنگی با نمای تراش خورده به ابعاد ۶۵,۸۰ در ۸۴,۷۸ با ارتفاع  ۸ متر است. صعود به این تختگاه از دو راه پله در بخش شمالی و غربی آن امکان پذیر بوده است. بر فراز این تختگاه مجموعه ساختمانی گسترده ای وجود داشته است.

تل تخت یا تخت مادر سلیمان در شمالی ترین بخش محوطه پاسارگاد، در دشت مرغاب در شمال استان فارس واقع است.

کاخ بار عام یا کاخ پذیرایی کوروش کبیر

وسعت کاخ بار عام را  ۲۴۷۲ متر مربع محاسبه کرده اند. این کاخ در محور شمال غربی به جنوب شرقی ساخته شده است. کاخ پذیرایی شامل یک تالار وسیع مرکزی با هشت ستون است که مساحت آن ۷۰۵ متر مربع می باشد. غیر از تالار اصلی، این کاخ دارای دو اتاق و چهار ایوان است که در چهار سمت کاخ واقع شده اند. ارتفاع تالار اصلی کاخ چند متر از سقف ایوان های اطراف آن بالاتر بوده است.

کاخ اختصاصی

این بنا محل زندگی پادشاه بوده است. کاخ اختصاصی بزرگترین تالار مرکزی را در بین سایر بناها دارد. تعداد ستون ها در این بنا بیشتر از سایر ساختمان ها است. در حاشیه پایینی ستون های این کاخ از سنگ های سیاه رنگ استفاده شده است. دو ایوان در دو طرف این کاخ H شکل قرار دارد. این کاخ دو دروازه اصلی و دو در فرعی داشته که بر روی آنها نقوشی حجاری شده است.

زندان سلیمان یا آرامگاه کمبوجیه

زندان سلیمان همان آرامگاه کمبوجیه است. این بنا مکعبی شکل است که به بنای کعبه زرتشت در نقش رستم شباهت زیادی دارد. با این تفاوت که این بنا روی زمین قرار دارد ولی کعبه زرتشت پایین تر از سطح زمین قرار گرفته است

برای مطالعه بیشتر می توانید به مقالات: ۱ـ بازنگری مراحل سکونتی تل تخت، پاسارگاد بر اساس کاوشهای باستانشناختی. ۲ـ پاسارگاد، شهر یا باغشهر هخامنشی، «بازآفرینی الگوی قدیمی ترین باغ ایرانی.» ۳ـ بررسی مسیرهای هخامنشی نو یافته در منطقه پاسارگاد. ۴ـ بررسی معماری مقبره کوروش کبیر. ۵ ـ معماری حکومت واحد (معماری دوران هخامنشیان). مراجعه نمایید.

مطالب بیشتر: