نگاهی به سبک های مختلف معماری ایرانی

0 خواندن این مطلب 6 دقیقه زمان میبرد

اصول معماری از نظر استاد پیرنیا

اگر حکیم ابوالقاسم فردوسی را به عنوان احیاگر زبان و هویت ایرانی می شناسیم، اگر «خسرو آواز ایران»، استاد شجریان را حافظ موسیقی سنتی ایران می دانیم، بی شک استاد پیرنیا نیز با تحقیقات و تالیفات با ارزش خود نقشی بی مانند در حفظ و معرفی سبک معماری سنتی ایران داشته است. در ابتدای این مقاله نگاهی به سبک معماری ایرانی از دیدگاه پدر معماری سنتی ایران، استاد پیرنیا خواهیم انداخت.

استاد پیرنیا در شهریور سال 1299 در شهر یزد زاده شد. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در شهر زادگاهش به اتمام رساند. سپس در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تحصیل در رشته معماری پرداخت. دوره پهلوی که از نظر نوآوری و تجدد طلبی زبانزد بود، در سبک معماری نیز سمت و سویی غربی به خود گرفته و معماری ایرانی دچار انزوا شده بود. این امر استاد پیرنیا را از تحصیلات آکادمیک منصرف کرد. استاد پیرنیا بعد از چندی به یزد بازگشت تا نزد استادان معمار ایرانی به مطالعه اصول و قواعد معماری ایرانی بپردازد. از نظر وی معماری ایرانی را به لحاظ سبک می توان به شش گروه تقسیم بندی کرد. دو گروه از این شش گروه مربوط به دوره پیش از اسلام و چهار سبک از آن مربوط به دوره پس از ورود اسلام به ایران است.

استاد کریم پیرنیا، پدر معماری سنتی ایرانی

1ـ شیوه های معماری ایرانی پیش از ورود اسلام به ایران

شیوه های معماری ایرانی در دوره پیش از اسلام شامل دو شیوه پارسی و پارتی می باشد که در ذیل به آنها خواهیم پرداخت.

ـ شيوه معماری پارسي:

شیوه معماری پارسی مربوط به زمان مادها تا حملة اسكندر مقدونی است. این شیوه معماری از قرن هشتم تا سوم قبل از ميلاد مسیح رواج داشت. نام این شیوه معماری از قوم پارس که یکی از اقوام آریایی است گرفته شده است. در زمان حکومت پارسیان، قلمرو ایران از نواحي شرقی هندوستان و آسياي مركزي تا ممالك شمال آفريقا و تمام بالكان وسعت داشت. این وسعت قلمرو تعامل پارسیان را با فرهنگ و معماری سایر ملل آشنا کرد. مهمترین ویژگی معماری این دوره استفاده از هنر معماران سرزمین های مختلف قلمرو امپراتوری پارس ها بود. از مهمترین ویژگی های این سبک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

مهیا کردن پي بنا، با سنگريزه و سنگ لاشه و بنا کردن ساختمان بر روي یک سكو
مهیا کردن مصالح مرغوب از نظر دوام و رنگ
استفاده از سنگ های تراش خورده و صیقل داده شده
تزیین دیوارهای اطراف پلکان ها با نقش های برجسته و کنگره های زیبا
ساخت کف فرش ها با مصالح با کیفیت آن دوران
ساختن دیوارهای خشتی جدا کننده و تزیین آن ها با کاشی لعابدار
ساخت سایه بان و آفتابگیر برای ساختمان ها و…

هنر و معماری عصر هخامنشیان ترکیبی از عناصر مختلف بود که در بزرگترین بناها و کوچکترین اشیا آن دوران به چشم می خورد. هنر و معماری دوران هخامنشی سال های سال حتی در زمانی که ایران تحت سلطه رومیان بود به بقای خود ادامه داد. از بناهای به جا مانده از این دوره می توان به تخت جمشید و آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد اشاره کرد.

معماری پارسی، مربوط به قرون پیش از میلاد مسیح

ـ شيوه معماری پارتي:

شیوه معماری پارتی مربوط به یکی دیگر از اقوام آریایی (پارت ها) است که در مناطق شمال خراسان ساکن بودند. شیوه پارتی بعد از حمله اسكندر و با روی کار آمدن سلسله اشكانيان ابداع شد. استفاده از این سبک معماری تا اواخر دورة ساساني و در بعضي نواحی تا قـرن دوم و سـوم هجـري ادامه یافت. آثار اولیه به جا مانده از این سبک نسبت به دوره های بعدی آن بسیار اندک است.

در دوره حکمرانی یونانیان بر ایران، تلاش بسیاری از سوی آنها شد تا فرهنگ و معماری یونانی با تمام نظم، تزئین و تکرار مداوم بناهایش بر معماری بومی ایران غالب شود اما این کار صورت نپذیرفت. مهمترین علت آن در تفاوت اقلیمی و ژئومورفولوژی بین ایران و یونان بود. در یونان و روم معادن سنگ مرغوب ساختمانی به وفور یافت میشد. بنابر معماری همگام با اقلیم، وجود این معادن سنگ باعث میشد تا ساختمانها در یونان و روم اکثرا با سنگ ساخته شوند اما در اقلیم خشک و بیابانی ایران خشت از مهمترین مصالح ساختمانی به حساب می آمد. به این صورت بود که از سنگ تنها برای ساخت بناهای مهم استفاده میشد. پارت ها در این دوره نه از معماری یونانی ها تقلید کردند و نه از معماری دوره هخامنشی بهره بردند. بلکه به استفاده از هنر و سبک معماری دوره مادها و ایلامی ها پرداختند. از مهمترین خصوصیات سبک معماری پارتی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

معماری همگام با اقلیم و استفاده از مصالح بومی چون خشت خام یا پخته
استفاده از طاق و گنبدها در بنای ساختمان
تنوع زیاد در طرح ها، در این دوره دو بنا را با مشخصات یکسان به سختی می توان یافت

ایوان مدائن یا طاق کسری، یکی از مهمترین بناها به سبک معماری پارتی است که در کشور عراق قرار دارد

1ـ سبک های معماری ایرانی پس از ورود اسلام به ایران

شیوه معماری ایرانی پس از ورود اسلام به ایران توسط استاد پیرنیا به چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم شده است. این تقسیم بندی بر اساس خاستگاه این شیوه های معماری صورت پذیرفته است. در ادامه به بیان ویژگی های هر سبک خواهیم پرداخت.

ـ سبک خراسانی سومین شیوه از معماری ایرانی

شیوه معماری خراسانی اولین سبک معماری ایرانی ـ اسلامی است که بلافاصله پس از قبول دین مبین اسلام توسط ایرانیان، در خراسان به وجود آمد. این شیوه از معماری از زمان ورود اسلام تا قرن چهارم هجری مصادف با حکومت آل بویه و دیلمیان ادامه داشت. ویژگی های شيوه خراساني عبارتند از:

ـ سادگی بسیار زیاد بناها
معماری همگام با اقلیم و استفاده از مصالحی که در محل یافت می شود
اجتناب از بیهودگی، به این معنی که از ساخت سازه های بی استفاده و تزئینی خودداری میشد.
مردم واری، یعنی بزرگی و کوچکی بنا و نیز فضاهای ساختمان با توجه به نیاز مردم ساخته میشد.

بعضی از ابنیه مربوط به سبک خراسانی، عبارتند از: مسجد جامع ابرقو، مسجد جامع نايين، مسجد جامع ميبد، مسجد جامع اردستان و…

مسجد جامع نایین، یکی از بناهای مربوط به سبک خراسانی

ـ سبک رازی

چهارمین شیوه معماری در ایران به شیوه رازی معروف است. این شیوه خصوصیات سه شیوه پیشین معماری یعنی شیوه های پارسی، پارتی و خراسانی را در خود دارد. اصول معماری سبک های پیشین، در شیوه رازی ارتقا یافته و به کار بسته شد. خاستگاه شیوه رازی شمال ایران است اما از آنجا که در شهر ری (راز) رواج یافت و در آنجا بهترین ابنیه به این سبک ساخته شدند، به سبک رازی شهرت یافت. سبک معماری رازي از زمان حکومت آل زيار، آغاز شد و تا زمان حمله مغول ادامـه داشـته اسـت. اوج شکوه و ترقی این سبک مربوط به دوره سلجوقیان است. خواجه نظام الملك وزیر با تدبیر دوره سلجوقی در ساخت بناهای بی نظیر این دوره نقش به سزایی داشت. بعضی از ویژگی های این سبک در ذیل آورده شده است.

در شیوه رازی طاق و گنبد پیشرفت زیادی کرد و به جای طاق ساده از طاق های چهار بخش و طاق چهار ترک استفاده شد.
در شیوه رازي ، برای ساخت بناها از مصالح با کیفیت استفاده میشد. نمای بنا ها نیز با خشتهاي پخته كوچك و بزرگ، نازك و ضخیم تزیین میشد.
استفاده از نقش های شکسته در بنا از دیگر ویژگی های شیوه رازی است.
گره سازی با کاشی و آجر نیز از این دوره آغاز شد.

گنبد قابوس، از بناهای مربوط به شیوه رازی

ـ سبک آذری

شيوه معماری آذری از زمان ايلخانان مغول آغاز شد و تا حکومت صفويان ادامه یافت. از مشهورترین معماران این سبک می توان به قـوم الـدين شيرازي و پسرش غياث الدين و نیز زين العابدين شيرازي، اشاره کرد. مهمترین ویژگی این سبک این بود که برخلاف شیوه رازی، ابتدا بنا با خشت، آجر و یا سنگ لاشه به سرعت و به صورت بدون نما سفت كاري مـيشـد بعد نما به ساختمان افزوده میشد. در این دوره استفاده از کاشی در نما جای آجر را گرفت.

مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی، از آثار مربوط به سبک آذری

ـ شیوه اصفهانی

همانطور که از نام این سبک پیداست، خاستگاه شیوه معماری اصفهانی شهر اصفهان است. زمان آغاز و انحطاط این سبک را می توان از زمان روی کار آمدن صفویان تا زمان محمد شاه قاجار دانست. از مهمترین ویژگی های این سبک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

در شیوه معماری اصفهانی استفاده از فضاهای ساده (مربع یا مستطیل) در ساختمان ها رواج پیدا کرد
استفاده از هندسه ساده، استفاده از خطوط و شکل های شکسته
استفاده از همه انواع طاق ها و گنبدها در بنا و…