شرح بناها، معماری و هنر کاشی کاری موجود در کاخ گلستان

سرگذشت کاخ گلستان از ابتدا تا کنون

مجموعه کاخ گلستان تنها قسمت برجای مانده از ارگ تاریخی تهران، محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زیباترین و کهن ترین بناهای تهران است. سابقه تاریخی ارگ سلطنتی که محدوده مکانی آن را در شمال، خیابان و میدان امام خمینی، در سمت غرب خیابان خیام، در شرق خیابان ناصر خسرو و در جنوب خیابان پانزده خرداد و میدان ارگ مشخص می کند، به روزگار صفوی باز می گردد.

۱ـ دوران صفوی

شاه طهماسب اول صفوی اولین پادشاهی بود که در سفرهای خود برای زیارت آرامگاه حضرت عبدالعظیم فرمان داد حصاری به طول یک فرسخ به دور قصبه تهران ساخته شود. پس از او شاه عباس اول صفوی در قسمت شمالی حصار طهماسبی چهار باغ و چنارستانی احداث نمود که بعدها دیوار بلندی گرد آن بنا کرده و عمارات مقر سلطنتی را داخل آن ساخته و آن را ارگ نامید.

نمایی کلی از شمس العماره، واقع در تهران.

در اواخر دوران صفوی شهر تهران مقر موقت دربار پادشاهان صفوی بود و حتی شاه سلیمان قصری در این شهر برای خود بنا کرد. امروزه اثری از بناهای دوره صفوی باقی نمانده است.

۲ـ دوران زندیه

کهن ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخان متعلق به دوران کریمخان زند است. وی در نبردهای خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال ۱۱۷۲ هجری قمری تهران را مرکز اردوکشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیمی شهر تهران که در دوره شاه سلیمان بنا شده بود، بار عام داد و تحت عنوان وکیل الرعایا اداره ایران را به دست گرفت. به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ دوباره احیا شد و ساختمان های حرمخانه، خلوتخانه و عمارت دارالحکومه در داخل آن بنا گردید.

۳ـ دوران قاجار

پس از مرگ کریمخان در سال ۱۱۹۳ هجری قمری آغا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۰ هجری قمری تهران را به پایتختی برگزید، ولی به دلیل لشکرکشی های دائم کمتر در مقر حکومت خود به سر برد و در نتیجه برای عمارت و آبادانی چندان فرصت نداشت. از زمان به قدرت رسیدن فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۱ هجری قمری به بعد و عمدتا در زمان حکومت وی و ناصرالدین شاه قاجار، با گسترش دستگاه اداری، بوروکراسی، تشریفات و مراسم سلطنتی، ساختمان های متعددی در داخل ارگ تهران ساخته شد. به دستور ناصرالدین شاه بسیاری از ساختمان ها و محوطه های قدیمی را تخریب و بناها و فضاهای جدید از جمله شمس العماره، تکیه دولت، عمارت تالار موزه، عمارت حرمخانه، عمارت خوابگاه و کاخ ابیض به محوطه ارگ اضافه شد.

۴ـ دوران پهلوی

در دوران رضا شاه پهلوی، بخش های بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سر در باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمان های اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد و پس از آن در زمان حکومت محمد رضا پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل شد. پس از انقلاب اسلامی، مجموعه گلستان همچون عمارت های سلطنتی دیگر به صورت موزه در آمد. بخش های مختلف این مجموعه در حال حاضر عبارتند از: ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخان، اتاق موزه یا تالار سلام و حوضخانه آن، تالار آینه، تالار عاج یا سفره خانه، ساختمان کتابخانه، شمس العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه آن، تالار الماس، کاخ ابیض و چادر خانه.

نمایی کلی از تالار سلام

شمس العماره

شمس العماره که به درخواست ناصرالدین شاه، و با الگو گیری از بناهای اروپایی در شرق ارگ سلطنتی ساخته شده، ساختاری تلفیقی از معماری مدرن و سنتی است. این بنا در زمان احداث، بلندترین بنای تهران و نماد پایتخت محسوب می شد. همانطور که بیان شد شمس العماره مرتفع ترین بنای پایتخت در دوره قاجار است. بنایی که ناصرالدین شاه قبل از سفر به فرنگ، با الهام از بناهای آن دیار، دستور ساختنش را به دوستعلی خان معیرالممالک می دهد و ظاهرا قصدش دیدن مناظر اطراف است و لیکن بعدها با ایجاد تغییرات عمده در بنا، مانند دیگر ابنیه ارگ سلطنتی، کاربردی چند منظوره همچون برگزاری سلام های خاص، پذیرایی از مهمانان، ملاقات با سفرا، تلگراف خانه شخصی شاه و… پیدا می کند.

شمس العماره که بنایی پنج طبقه با دو برج بلند است از همه جای دارالحکومه در معرض دید بود. این بنا در سمت شرقی ارگ سلطنتی و در کنار عمارت بادگیر ساخته شده است. شمس العماره نخستین کاخی است که ناصرالدین شاه بدون هیچ واسطه و مراسم خاصی، می توانست از فراز آن نظاره گر زندگی عادی و روزمره مردم در خیابان ناصری (ناصرخسرو) و مناطق اطراف شهر باشد.

عمارت بادگیر

احداث عمارت بادگیر کاخ گلستان با توجه به مدارک و اسناد موجود در دو برهه صورت گرفته است؛ دوره فتحعلی شاهی و دوره ناصری. عمارت بادگیر، از بناهای ارگ تاریخی تهران است. این بنا در عهد فتحعلی شاه، در تملک محمدعلی میرزا دولتشاه قرار داشته و سپس مورد استفاده نایب السلطنه، عباس میرزا قرار گرفت. بعد از این دو، نوبت به ظل السلطان علیشاه میرزا رسید که در آنجا سکنا گزیند و سرانجام نیز جزء مایملک پسرش سیف الدوله میرزا شود. این بنا پس از کدورت به وجود آمده بین دولت های ایران و انگلیس در سال ۱۲۷۳ هجری قمری به واسطه تحت الحمایه انگلیس بودن سیف الدوله، از او گرفته می شود. بنابراین تاریخ دقیق ساخت آن را نمی توان تعیین کرد. زیرا از ابنیه سلطنتی نبوده و به همین دلیل نیز در اسناد آن زمان گزارشی از ساخت آن وجود ندارد.

این بنای ارزشمند، به خاطر مسائل سیاسی، ظاهرا در هنگام توسعه ارگ سلطنتی به تملک ناصرالدین شاه در آمد. پس از آن با ایجاد تغییرات عمده و ساختن بادگیرهایی بی نظیر توسط علی خان حاجب الدوله، توسط شاه از آن بهره برداری شد. عمارت بادگیر که یکی از با ارزش ترین بناهای مجموعه میراث جهانی  کاخ گلستان است، پس از دگرگونی زیاد در زیر ساخت ها و کاربری ها، هنوز پابرجاست و این خود اهمیت این بنا را دو چندان می کند.

کاشی کاری های کاخ

مجموعۀ تاریخی – فرهنگی کاخ گلستان از دو جهت حائز اهمیت است. اول از این جهت که قدیمی ترین و مهمترین بنای قاجاری پایتخت می باشد. دوم این که اولین اثر تاریخی است که در پایتخت ایران به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است. این مجموعه پر است از کاشی کاری های دوران قاجار و به ویژه کاشی های هفت رنگی که منحصر به آن دوران می باشد. در زمینه کاشی کاری دوران قاجار کاخ گلستان منبع و مرجع اصیل و بکری به حساب می آید.

تزئینات کاشی در کاخ گلستان در قاب های کوچک و بزرگ مستقل در نماها دیده می شود. علاوه بر آن کاشی کاری به صورت کفپوش در عمارت ها نیز به چشم می خورد. در این تابلوها می توان نوآوری استادان فن را که آمیزه ای از سبک های اروپایی ایرانی است، در چهره سازی تابلوها مشاهده کرد. این استادان تلاش کرده اند تا در فرم قرار گرفتن تابلوها از تکرار موتیف های ساده و تقارن در محل قرار گرفتن تابلو استفاده کنند. در رنگ تزئینات کاشی این مجموعه از رنگ های لاجورد ، قرمز، بنفش، سبز، فیروزه ای، زرد، سیاه، بادمجانی و اکلیلی و… استفاده شده است.

در این دوره با افزایش سفرهای شاهان و شاهزادگان قاجاری به اروپا و دولت های مترقی آن روزگار، تحولی هر چند ناقص در معماری و تزئینات وابسته به آن پدید آمد که عمده این تحولات از حکومت ناصرالدین شاه به بعد انجام شد. در دوران حکومت ناصرالدین شاه، متناسب با نوع کاربری هر بنا، نقوش هماهنگ برای آنها انتخاب و به اجرا در می آمد.

کاشی کاری های کاخ گلستان

تخت مرمر یا تخت سلیمانی

در سال ۱۲۲۱ هجری قمری فتحعلی شاه به سبب دشواری جابجایی تخت طاووس، دستور داد تختی بسازند که همیشه در وسط ایوان قرار داشته باشد. تخت ساخته شده به تخت سلیمانی و تخت مرمر مشهور شد. طراحی تخت را میرزا بابای شیرازی (نقاش باشی) و سرپرستی حجاری آن را استاد محمد ابراهیم اصفهانی (حجار باشی) دربار انجام دادند. تخت مرمر به شکل سکوی بلندِ دیواره داری روی شانه های شش فرشته، سه دیو و یازده ستون مارپیچ که برخی از آنها بر پشت شیرهایی قرار دارند، در وسط ایوان قرار گرفته است. در سطح عمودی پله ها و بر روی طارَمی های تخت مرمر اشکال و اشعاری از فتحعلی خان صبا حک و زراندود شده است. این اشکال و اشعار دارای ماده تاریخ ساخت تخت می باشند. نام سازنده اصلی تخت، محمد ابراهیم، نیز بر روی مجسمه ها حک شده است.

تخت مرمر محل تاجگذاری و مراسم سلام نوروزی و سایر عید های شاهان قاجار بود. آخرین مراسم برگزار شده در این محل، جلوس رضا شاه پهلوی در آذر ماه ۱۳۰۴ خورشیدی پس از تنفیذ پادشاهی توسط مجلس موسسان بوده است. بنا به گفته ها پس از انقلاب اسلامی ایران، سر یکی از فرشتگان حمل کننده تخت به سرقت رفته است.

برای مطالعه دقیق تر می توانید به مقاله های: ۱ـ بازتاب هنر ایران باستان در تزیینات مربوط به معماری کاخ گلستان. ۲ـ مرمت سنگ تاج تخت مرمر کاخ گلستان تهران. ۳ـ تحقیقی در تاریخ بنا نهادن عمارت شمس العماره  در کاخ گلستان. ۴ـ عمارت بادگیرِ کاخ گلستان در گذر تاریخ. ۵ـ بررسی تزیینات کاشی کاری دیوار شرقی کاخ گلستان در تهران. مراجعه نمایید.

مطالب بیشتر: